Avrupa’da Yüzyıllar Öncesinin Gözlük Sipariş Mektupları Nasıldı?

1 Düzine Gözlük 1 Duka*
 
İtalya’da yazılmış ve İtalyanca olan mektubun aslı, Fransa’nın ulusal mirasını korumak üzere tüm belgeleri arşivleyen bir kuruluş olan milli kütüphanenin Paris’teki merkezinde saklanıyor. Mektubun mikrofilm kopyası ise Yale Üniversitesi’ndeki Sterling Kütüphanesi’nde tutuluyor.
 
Önceki yazılarımdan biri olan “İlk Gözlük Takan Kişi Kimdi” başlıklı incelemede; “1452’de matbaanın bulunmasıyla birlikte basılı kitaplar artıyor ve böylece gözlük kullanımı da gelişiyor” bilgisini paylaşmıştım. Matbaanın bulunmasından hemen 10 yıl sonra yazılan bu mektup sıradan bir sipariş mektubu gibi görünse de, 15. Yüzyılın ortalarındaki gözlük kullanımıyla ilgili değerli ipuçları verdiğinden bugünün optisyenleri için önemli bir belge niteliğinde.
 
Oldukça ağdalı bir dille ve uzun cümlelerle yazılmış mektubu birebir çevirdiğimizde Dük Sforza Floransa’daki elçiye şöyle diyor:
 
“Floransa’da İtalya’daki her yerden daha mükemmel gözlük yapıldığı söylendiği için burada Floransa’da yapılan gözlükleri isteyen çok kişi var, bu yüzden sizden bize üç düzine sözü edilen gözlükten, kırılmaması için kutulara yerleştirilmiş olarak, bir düzinesi uzak görüş için, yani gençler için; diğeri [bir düzine] yakın görüş için, yani daha yaşlı olanlar için; ve üçüncüsü de [bir düzine] normal görüş için göndermenizi rica ediyoruz. Sizi bilgilendirmek isterim ki bunları kendi kullanımımız için istemiyoruz, çünkü Tanrı’ya şükür, ihtiyacımız yok, ama bunları bizden isteyen o kişi ya da bu kişiyi memnun etmek için istiyoruz. Bunları dükalık posta arabaları aracılığıyla sekreterimiz Giovanni Simonetta’ya gönderiniz. Maliyetiyle ilgili bizi haberdar ediniz, böylece size parayı gönderebilelim. 21 Ekim 1462de Milan’da verilmiştir.”
 
Muhtemeldir ki Sforza, o zamanın dili ve sosyal konumunun gerektirdiği hitap şekliyle kendisinden birinci çoğul şahıs zamiriyle “biz” diye bahsediyor. Öte yandan bu ağırbaşlı anlatıma karşın mektubun içinde geçen “neyse ki kendim için istemiyorum” duygu aktarımı da okuyanı hem afallatıyor, hem gülümsetiyor. “İyi gördüğü için şükran duyan Sforza acaba gerçekten iyi görüyor muydu? Bugün yaşasaydı daha iyi görmek üzere gözlük kullanır mıydı?” gibi sorular geliyor insanın aklına ister istemez…
 
Gözlüklerin uzak görüşlü olanlarının gençler, yakın görüşlü olanlarının daha yaşlı olanlar için istendiğini belirtmesi ayrıca dikkat çekici. Bir de “normal” tabir ettiği, muhtemeldir ki ” olağan, genel” demek istediği bir grup siparişi var. Çeşitli belgelere bakıldığında bu tabirin presbiyopinin ilk zamanlarında kullanılan düşük numaralı yakın görüş için yazıldığını anlıyoruz. Dolayısıyla bu siparişlerde presbiyopinin iki seviyesi ile miyopi görme kusurunun düzeltileceği gözlükler sipariş ediliyor.
 
Tranchedini’nin 4 Kasım’da Simonetta’ya hitaben yazdığı cevapta üç düzine gözlüğün gönderildiği bilgisi veriliyor. Tranchedini mektupta gözlüklerin “kesinlikle mükemmel” olmasını istediği için toplam fiyatın 3 duka* olduğu belirtiyor. Ancak bunun önemsiz bir meblağ olduğunu vurgulayarak, Sforza’nın geçmişte kendisine verdiği para ve cömert hediyeleri de öne sürerek, sekretere bu bilgiyi düke söylememesini tembihliyor. Yine de Simonetta’ya dükün elçilik maaşını iki senedir ödemediğini, bu durumun kendisini yüzlerce duka borç almak zorunda bırakıp, pahalı bir şehirde “köpek gibi”  çok tutumlu yaşamaya mahkûm ettiğini, bu işin bir alacaklı hapishanesinde son bulmasından korktuğunu iletmesini hatırlatmaktan da geri kalmıyor. Aynı zamanda düşes için (Bianca Maria) kendi parasıyla aldığı kıyafetlerin gönderme ve gümrük paralarıyla birlikte on dokuz duka tuttuğunu, ayrıca geçen kış düke “on sekiz çift en yüksek kalite gözlük” gönderdiğini ve bunun da bir yıl içinde toplam elli dört çift gözlük ettiğini iletmesini istiyor. Ancak ilginçtir ki, mektubun kapanışında fikir değiştirerek Simonetta’dan bu mektubu okur okumaz hemen yakmasını rica ediyor. Ve mektubun arkasında adresin hemen olduğu yerin yanına “Bu gözlükler dört çeşittir. Lordum hangisini istediğini seçerek beni bilgilendirirse haşmetmeapların arzu ettiği sayıda kendilerine gönderirim.” diye de bir not düşüyor.
 
Bu yazışmaları İtalyanca’dan İngilizce’ye çevirerek 2007 yılında “Renaissance Vision from Spectacles to Telescopes” isimli kitabında yayınlayan Vincent Ilardi’nin verdiği bilgilere göre gönderdiği gözlüklerle lordunu memnun etmeye çalışmakla, maaşını alamamanın üzüntüsü arasında kalan elçinin sabrı sonunda meyvesini veriyor ve ertesi yılın başında 32 florin olan maaşı 30 dukaya çıkarılıyor. Yine de maaşının kendisine tamamen ödenmesi 1463 yılının sonunu buluyor.
 
Yazışmaların bu magazinsel yapıdaki kişisel taraflarını bir kenara bırakırsak bu mektuplardan o dönemin gözlüklerine ilişkin birçok önemli bilgi elde etmek mümkün. Öncelikle o dönemin gözlükçülüğünde Floransa’nın etkin bir rol oynadığını görüyoruz. O dönemde üç düzine gözlüğün 14 gün gibi kısa bir sürede hazırlanıp gönderilmesi de ayrıca dikkat çekici. O dönemde iyi hava koşullarında dükalık posta arabalarının Milano-Floransa arasındaki 298 kilometreyi normal şartlarda beş ile yedi gün arasında düşünürsek gözlüklerin hazırlanması için gereken süre daha da kısalıyor. Siparişin hızlı olmasında Sforza’nın İtalya’nın önde gelen prenslerinden biri olmasının etkisi büyük olabilir diye düşünsek de bu hızın aslında Floransalı gözlükçülerin çerçeve ve cam konusunda stoklu çalıştığını gösterdiğini rahatça söyleyebiliriz.
 
Bu yazışma gözlüklerin fiyatlandırması konusunda da bize fikir veriyor. “Kesinlikle mükemmel” kalitedeki gözlüklerin düzinesinin bir dukaya geldiğini görüyoruz. Bu dönemlerdeki fiyatlandırmaların karşılaştırmasını bir başka yazının konusu olarak bırakarak, Sforza’nın ölümünden sonraki başka bir sipariş mektubuna kısaca bir göz atalım.
 
İlkinden 4 sene sonra, 13 Haziran 1466’da yazılmış bu ikinci mektubun aslı Milano’daki devlet arşivinde saklanıyor. Mektubun yazıldığı elçi aynı kişi, ama mektubun yazarı bir başkası, aylar önce ölen Francesco Sforza’nın oğlu ve mirasçısı Galeazzo Maria. Mektup şöyle:
 
“Ekteki listede belirttiğimiz gözlükleri yaşlara göre mükemmel şekilde yaptırmanızı istediğimiz için bu mektubu ve söz konusu listeyi size gönderiyoruz. Her kategoriyi etiketleyip ayırarak, iyi bir şekilde organize ederek kutular içinde gönderiniz ki biz de hangisi hangi kategoriden diye ayırt edebilelim. Maliyetini de bize bildiriniz ki, ödenecek parayı tedarik edebilelim. Milano, 13 Haziran 1466.
 
XV çift gözlük; şu yaşlar için: 30, 35, 40, 45, 50, (55 rakamının üzeri çizilmiş), ince
XV çift gözlük; şu yaşlar için: 40, 45, 50, 55, 60, 65, 70.
X çift gözlük gençler için orta mesafe görüş
X çift gözlük gençler için uzak mesafe görüş”

4 sene gibi kısa bir süre içinde gözlük camlarının siparişinde ayrıntıların değiştiğini fark etmek çok çarpıcı. Daha önce sadece gençler için tek tip sipariş verilirken, bu mektupla miyopide artık orta ve uzak mesafe görüş bozuklukları için gözlük kullanılmaya başlandığını anlıyoruz. Başka yerlerdeki çalışmalar hakkında bilgi yoksa da bu yazışmalar sayesinde en azından Floransa’da 1462-64 yılları arasında gözlükçülerin giderek daha fazla kırılımda, farklı yaş kategorilerine özel hazırlanmış gözlük üretmeye başladıklarını görüyoruz.

Bugün gözlük camları ve kontak lenslerin geldiği noktayı yüzyıllar önce bu yazışmaları yapan kişiler hayal eder miydi acaba? Bilemeyiz. Ancak bir kontak lens ve gözlük kullanıcısı olarak ben, bugünkü teknoloji sayesinde yaşadığım net görüşüm, göz sağlığım ve konforum için geçmişte ve bugün optisyenliğe katkısı olan herkese içimden en derin şükranlarımı bir kez daha buradan yolluyorum.
Güzel günler diliyorum.
 
*Duka: Orta çağlardan 20. Yüzyıla kadar Avrupa ülkelerince kullanılan altın ya da gümüş para birimi. Dükalığın parası anlamında Latince köklerden türetilmiş.
 
Fatma Küçüktaş
Opak Lens
İş Geliştirme Müdürü